Mazmuni:

• Sinusit nima?
• Sinusit turlari
• Tasnifi
• Sinusit sabab va umumiy simptomlari
• Mumkin bo‘lgan asoratlar
• Diagnostika
• Sinusitni davolash
• Oldini olish usullari

Sinusit — burun atrofidagi bo‘shliqlarning shilliq qavatining yallig‘lanish kasalligi. Ko‘pchilik hollarda virusli tabiatga ega, kamroq hollarda bakterial yoki allergik bo‘ladi. Ba’zan jarohatlar fonida rivojlanishi mumkin. Kattalarda sinusit simptomlari va davolash yallig‘lanishning shakli va turiga qarab farq qiladi.

Sinusit nima?

Yallig‘lanish jarayoni burunning bir yoki bir nechta qo‘shimcha bo‘shliqlarida kechadi. Sinusitlar ko‘pincha O‘RZ (o‘tkir respirator virusli infektsiya) fonida yuzaga keladi. LOR amaliyotida sinusitlarga yuqori jag‘, peshona va kamalak bo‘shliqlarining yallig‘lanishlari kiradi.

Sinusit turlari

O‘tkir virusli, o‘tkir postvirusli, takrorlanuvchi, bakterial va surunkali sinusitlar ajratiladi. O‘tkir sinusitlar odatda 12 haftadan ortiq davom etmaydi va ko‘pincha O‘RVI sababli yuzaga keladi. O‘tkir postvirusli sinusit ko‘pincha o‘tkir shaklning noto‘g‘ri yoki yetarli darajada davolanmagan natijasidir.

Bu holatda simptomlar 12 haftagacha saqlanishi mumkin. Agar bu muddatdan so‘ng simptomlar saqlansa, surunkali sinusit haqida gapiriladi, bu takrorlanuvchi o‘tkir sinusitlar yoki allergik rinit natijasi bo‘lishi mumkin.

Tasnifi

Sinusit turi lokalizatsiyaga bog‘liq:

• Gaymorit: kattalarda eng ko‘p uchraydigan sinusit turi. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘i yallig‘lanadi.
• Etmoidit: to‘r bo‘shlig‘i to‘qimalarida yallig‘lanish jarayoni.
• Frontit: peshona bo‘shlig‘ining yallig‘lanishi.
• Sfenoidit: kamalak bo‘shlig‘ining yallig‘lanishi.

Shuningdek, bir tomonlama va ikki tomonlama sinusitlar mavjud. Klinik amaliyotda sinusit turlarining kombinatsiyalari uchrashi mumkin. Barcha qo‘shimcha bo‘shliqlar yallig‘langanida, pansinusit haqida gapiriladi.

Kelib chiqishiga ko‘ra sinusit turlari:

• Rinogen — burun bo‘shlig‘idan infektsiyaning kirib kelishi;
• Odontogen — kasal tishdan yuqumli mikroorganizmlarning yuqori jag‘ bo‘shlig‘iga kirishi, odatda periosit, periodontit bilan bog‘liq;
• Gematogen — qon oqimi orqali boshqa yallig‘lanish kasalliklaridan (masalan, tonzillit) mikroblarning kirishi;
• Limfogen — limfa oqimi bilan infektsiyaning tarqalishi;
• Travmatik — jarohat yoki noto‘g‘ri tish implantatsiyasi fonida rivojlanadi.

Infektsiya sinusdan sinusga ham tarqalishi mumkin. Sinusit quyidagi shakllarda bo‘ladi:

• Shish va qichishish bilan: yallig‘lanish faqat shilliq qavatda, ajralma suyuq va seroz bo‘ladi.
• Pusli: chuqur yallig‘lanish, ajralma pusli.
• Aralash: shish va qichishish hamda pusli simptomlar kombinatsiyasi.

Sinusit sabab va umumiy simptomlari

Burun bo‘shlig‘i barcha qo‘shimcha bo‘shliqlar bilan bog‘langan. Ular tor yo‘llar orqali ulanadi. Shish va to‘siqlar paydo bo‘lganda, bo‘shliqlarning bo‘shatish qiyinlashadi, bu shilliq yig‘ilishi va yallig‘lanishga olib keladi. Bo‘shliqlar yo‘llari quyidagi omillar ta’sirida tiqilib qolishi mumkin:

• Rinitlar;
• Burun pardasining egilishi;
• Burunning g‘ayritabiiy tuzilishi;
• Virus infektsiyalari.

Kattalarda sinusit sabablarining eng ko‘pi virus infektsiyalari bo‘lib, ular shifokorga murojaat qilishning asosiy sababi hisoblanadi. O‘RVI vaqtida shilliq qavat shishadi, bezlar ko‘p miqdorda shilliq ishlab chiqaradi. Bo‘shliqlar torayadi, bo‘shliq tezda sekret bilan to‘ladi. Havo oqimi buzilishi va shilliq to‘planishi bakteriyalar ko‘payishiga sharoit yaratadi va bakterial infektsiya qo‘shilishi mumkin.

Sinusit simptomlari mikroblarning patogenligi darajasiga bog‘liq. Bakterial sabab aniqlanganda shifokor tomonidan buyurilgan antibiotiklar har doim samarali bo‘lmasligi mumkin, chunki ba’zi bakteriyalar ko‘plab dorilarga chidamli bo‘ladi.

Bugungi kunda antibiotiklarning noo‘rin qo‘llanilishi va mahalliy immunitetning pasayishi tufayli zamburug‘li sinusitlar ham ko‘p uchramoqda.

Allergik sinusitlarda dastlab vazomotor rinit yuzaga keladi, bu shish bilan kechadi. Allergiya surunkali kasallik bo‘lgani uchun, rinitlar takrorlanishi natijasida ko‘pincha surunkali sinusit rivojlanadi.

Kattalarda sinusit umumiy simptomlari — o‘tkir shaklda tana haroratining ko‘tarilishi, bosh og‘rishi, yuz sohasidagi turli joylardagi og‘riqlar, burun nafasining qiyinlashishi, umumiy zaharlanish belgilari.

Etmoidit frontal yoki gaymorit fonida yuzaga keladi. Etmoid sinusit bosh og‘rishi va burun ko‘prigida siqilish hissi bilan kechadi. Bolalarda ko‘z shilliq qavati qizilashishi va qovoqlar shishishi mumkin. Boshlanishida burun yo‘llaridan seroz, keyin pusli ajralmalar paydo bo‘ladi. Hid sezish kamayadi, burun nafas olish qiyin yoki yo‘qoladi.

Frontit boshqa sinusitlardan og‘ir kechadi. Belgilari: yuqori tana harorati, burun nafasining buzilishi, burundan ajralmalar. Ko‘pchilikda peshona sohasida kuchli og‘riqlar bo‘lib, ertalab kuchayadi. Ba’zan hid sezish kamayadi, yorug‘likdan qo‘rqish va ko‘z og‘rig‘i kuzatiladi.

Og‘riq bo‘shliq tozalanishi bilan kamayadi, ammo ajralma chiqishi yana qiyinlashganda kuchayadi. Ayrim hollarda peshona terisi rangi o‘zgaradi, qoshlar va yuqori qovoqlar shishadi. Surunkali frontitda o‘rta burun yo‘lining shilliq qavati kengayadi, poliplar paydo bo‘lishi mumkin. Suyak to‘qimasiga tarqalganida uning o‘lishi va fistulalar hosil bo‘lishi mumkin.

Sfenoidit odatda mustaqil kasallik sifatida kam uchraydi. Ko‘pincha etmoid sinus yallig‘lanishi fonida rivojlanadi. Bosh og‘rig‘i, ko‘z sohasida, boshning turli qismlarida og‘riqlar bilan namoyon bo‘ladi. Surunkali yallig‘lanish ko‘z nervlari kesishishiga ta’sir qilishi mumkin, bu ko‘rishning yomonlashishiga olib keladi.

Gaymorit tez boshlanadi, tana harorati 39 °C gacha ko‘tariladi, umumiy zaharlanish, titroq bo‘ladi. Kamdan-kam hollarda harorat normal yoki biroz ko‘tarilgan bo‘lishi mumkin. Yuqori jag‘ bo‘shlig‘i yallig‘langanida yuqori jag‘, yuz, peshona va burun ildizida og‘riq bo‘ladi.

Bosilganda og‘riq kuchayadi, boshga yoki yuzning yarim tomoniga tarqalishi mumkin. Ba’zida bosh og‘riqlari turli darajada bo‘ladi. Burun nafas olish yomonlashadi, agar ikkala bo‘shliq zararlangan bo‘lsa, burun umuman nafas olmaydi. Agar yallig‘lanish ko‘z yoshi kanali tiqilib qolsa, ko‘p miqdorda ko‘z yosh oqadi. Dastlab burundan seroz, so‘ngra yopishqoq va yashil rangdagi ajralmalar keladi.

Davolanmagan o‘tkir yuqori jag‘ sinusiti surunkali bosqichga o‘tishi mumkin. Surunkali bosqichda ajralmalar oz, yomon hidli bo‘lishi mumkin. Bosh og‘rig‘i odatda bosim beruvchi, tarqatuvchi va faqat yallig‘lanish kuchayganda paydo bo‘ladi. Qovoqlar ko‘tarilganda yoki ko‘z ostiga bosilganda og‘riq kuchayadi.

Mumkin bo‘lgan asoratlar

Surunkali sinusitlar immunitetni zaiflashtirib, boshqa yallig‘lanish kasalliklarini rivojlantiradi. Gaymoritda burun oldida teri shikastlanishi, ko‘pincha kon’yunktivit va keratit rivojlanadi.

Ba’zan yallig‘lanish ko‘z bo‘shlig‘i va bosh suyagi ichidagi tuzilmalarga tarqaladi. Bu suyaklarning zararlanishi va osteomielitga olib keladi.

Eng keng tarqalgan va murakkab asoratlardan biri — meningit. Odatda u kamalak bo‘shlig‘i va to‘r bo‘shlig‘i yallig‘lanishi fonida yuzaga keladi. Frontit ko‘pincha bosh miya absessi paydo bo‘lishiga olib keladi.

Diagnostika

Sinusit belgilarida shifokor — terapevt yoki otolaringologga murojaat qilinadi. Mutaxassis ko‘rik o‘tkazadi, shikoyatlarni tinglaydi va tekshiruvlar belgilaydi. Ko‘pincha burun atrofidagi bo‘shliqlarning ikki ko‘rinishda rentgeni yetarli bo‘ladi, ammo ba’zan quyidagi usullar ham qo‘llaniladi:

• Ultrasonografiya (USG);
• Kompyuter tomografiya (KT).

Sinusit shubhasida qon va siydik tahlillari olinadi. Ba’zi hollarda bo‘shliq punktsiyasi o‘tkazilib, ajralmalar bakteriyologik tekshiruvdan o‘tkaziladi va antibiotiklarga sezgirligi aniqlanadi.

Natijalarga ko‘ra shifokor tashxis qo‘yadi va davolash sxemasini belgilaydi.

Sinusitni davolash

Davolashda asosiy maqsadlar:

• Bo‘shliqlarning normal drenaji va nafas olishni tiklash;
• Yallig‘lanish sababini bartaraf etish;
• Og‘riqni kamaytirish.

Sekret oqimini tiklash uchun qon tomir toraytiruvchi dorilar qo‘llanadi. Ular shilliq qavat shishishini kamaytirib, burun nafasini tiklaydi. Muhim: ushbu dorilar ko‘rsatmalarda belgilangan muddatdan uzoqroq qabul qilinmasligi kerak, aks holda shilliq qavat quruq bo‘lib, dorilarga bog‘lanish — dorivor rinit rivojlanishi mumkin.

LOR amaliyotida sinusitlarda “sinus-evakuatsiya” deb ataladigan usul keng qo‘llaniladi. Bu usulda burun yo‘llariga ikki kateter kiritilib, biri orqali antiseptik suyuqlik yuboriladi, ikkinchisi orqali aspiratsiya qilinadi. Bu bo‘shliqni yuvib, undan pus va ortiqcha shilliqni chiqarishga yordam beradi.

Kattalarda bakterial sinusitda antibiotiklar qo‘llaniladi. Ko‘pincha keng spektrli antibiotiklar buyuriladi. Agar bo‘shliqdan olingan namuna bakteriyologik tekshiruvdan o‘tgan bo‘lsa, dori tanlashda natija va antibiotiklarga sezgirlik hisobga olinadi.

Virusli sinusitlarda antibiotiklar qo‘llanilmaydi, chunki ular viruslarga ta’sir qilmaydi. Antibiotiklarni asossiz qo‘llash immun tizimini buzishi, mikroflora o‘zgarishi va yallig‘lanishning kuchayishiga olib kelishi mumkin.

Mutaxassislar ko‘pincha kompleks ta’sirga ega o‘simlik preparatlari, masalan Sinupret^® ni tavsiya qiladi. U burun tiqilishini kamaytiradi, antiviral ta’sirga ega va asoratlarning oldini oladi.

Oddiy sinusitda bemorning holati qoniqarli bo‘lsa, tizimli antibiotik terapiya zarur emas. Har qanday holatda antibiotikni faqat shifokor buyurishi lozim. Dori buyurilmaganda qon tomir toraytiruvchi vositalardan foydalanish mumkin, ammo kurs 5 kundan oshmasligi kerak.

Barcha holatlarda shifokor asosiy davolash kursiga burunni sho‘rlangan eritmalar bilan yuvishni qo‘shishi mumkin. Bu viruslarni mexanik ravishda chiqaradi, shilliqni namlaydi va himoya funksiyalarini yaxshilaydi.

Agar bo‘shliqni bo‘shatish qiyin bo‘lsa, tana harorati bir necha kun davomida yuqori bo‘lsa va og‘riq kuchaysa, jarrohlik aralashuvi ko‘rib chiqiladi. Bu surunkali sinusitda ham zarur bo‘lishi mumkin.

Oldini olish usullari

Sinusit profilaktikasi burunning to‘g‘ri gigiyenasi, allergik va virusli kasalliklarni vaqtida davolashni o‘z ichiga oladi. Shuningdek, bolalar va kattalarda immunitetni mustahkamlash muhim.

Burunning fiziologik tozaligi uchun maxsus burun yuvish vositalari, maxsus suyuqliklar ishlatiladi. Qishda va sovuq ob-havoda issiqlik saqlovchi bosh kiyim kiyish, shamollashdan saqlanish ham sinusit xavfini kamaytiradi.